22 чэрвеня – Дзень усенароднай памяці ахвяр Вялікай Айчыннай вайны і генацыду беларускага народа

Якраз 80 гадоў спаўняецца, як зямля нашай шматпакутнай любай Беларусі ачышчана ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Але чорны след Вялікай Айчыннай вайны гэтак жа пякучы ў душах яе сведак, людзей таго пакалення, што зведала ўсе яе жахі. Сёння ім слова. Іх аповед – жывая памяць і праўда ад першай асобы, не з вуснаў літаратурных герояў або мастацкіх кінастужак…

Ганна Яфімаўна КОЗЫР:

– Нарадзілася я якраз на свята Пятрок, у 1931 годзе, у вёсцы Ворліна Бацэвіцкага сельсавета. Даваеннае жыццё і само ваеннае ліхаліцце добра памятаю. Тата мой працаваў на торфазаво­дзе, што быў у кіламетрах трох ад Люціна, мама займалася хатняй гаспадаркай, гадавала нас, траіх дачок, а я меншая з усіх была.
Памятаю, што першыя немцы, якіх бачыла на вуліцы нашай вёскі, прыехалі на матацыклах. Спачатку нікога не чапалі. А пасля мы ўжо добра зведалі іх ласку.
…Позняя восень. Уся сям’я ў хаце, бо на вуліцы ўжо дужа халодна. А тут наляцелі фашысты знянацку, давай шыбы ў вокнах хаты біць, факелы ўнутр кідаць, і пайшло ўсё шумець! Мы, хто ў чым быў, выскачылі на вуліцу, ні вопраткі, ні абутку, босымі нагамі на снег, давай уцякаць на гароды. А вёска ўжо ўся палае, клубы дыму, хаты, хлявы гараць. Сотні двароў разам заняліся, бо ўсё ж сухое, дагледжанае. Людзі дужа не галасілі, баяліся смерці, каб саміх не пастралялі ці не спалілі ў тых вогнішчах. Стаялі і глядзелі на жудасны пажар, да самага неба было полымя і дым. Мы толькі хацелі выжыць… Крый Божа, ад такога!
Спалілі немцы нашу вёску і паехалі. Усёй талакой людзі толькі адзін дом на ўскрайку паселі­шча змаглі затушыць, хоць і абгарэлы ён, а засталася там печ. Дзякуючы ёй мы і выжывалі. Тады лю­дзі былі больш шчырыя, адным болем родныя, гаспадары той печы дазвалялі аднавяскоўцам пекчы ў ёй каржы. Голад быў страшэнны. Калі пацяплела, мы збіралі шышачкі канюшыны, жалуды ў лесе, сушылі, таўклі, малолі ў жорнах, змешвалі і пяклі каржы, так і выжывалі. А як ягад, грыбоў дачакаліся, то ўжо і жыць стала лягчэй. Лес карміў, саграваў, зберагаў ад ворагаў. Будавалі на папялішчах людзі хоць лядаштыя, а курані, пасля зямлянкі рабілі. Так і жылі.
І вось ужо ведаем, што Чырвоная Армія хутка прыйдзе. Фашысты зусім азвярэлі. Сталі ў вёсцы казаць, што ўсіх зганяць будуць разам, паліць або страляць. Людзі хто мог, хто куды ўцякалі, у лесе хаваліся. А тут і нашы чырвонаармейцы падаспелі. Засталіся мы жывымі. А я па дарозе пабегла і давай гукаць, каб дамоў усе ішлі, што няма больш немцаў у вёсцы…
Бацька мой і наш сусед апошнім прызывам на фронт пайшлі. Толькі аднойчы атрымалі мы паштоўку ад яго сябра, дзе тата напісаў нам: «Будзем жывыя, паведамім». Але больш мы ніколі нічога аб ім не чулі. Загінуў недзе на франтавых дарогах… Спаўна зведалі мы сірочы лёс. Няхай Гасподзь не дае, каб тое назад варочалася…

Кацярына Фамінічна ДАНОЎСКАЯ:

– 93 гады на свеце жыву. Што чалавек больш за ўсё згадвае? Дзяцінства. Родам я з лясной вёсачкі Рубеж, там і ўсё жыццё пражыла. Маё дзяцінства і юнацтва вайной апалены. Што расказаць?
Памятаю, што як у вёску заяз­джала крытая нямецкая машына з намаляванымі чалавечымі чарапамі – уцякалі ўсе, куды вочы гля­дзяць. Хто не паспеў, за ўсіх адказвалі «гаспадарам», якія рабавалі маёмасць, забіралі ўсё, што хацелі. Людзі ратаваліся ў лесе, ён жа ў нас рукой падаць, там зямлянкі былі, і крынічка з зямлі біла.
Вёску нашу палілі немцы летам 1942 года, цалкам, усе дамы. Сярод карнікаў быў і свой, мясцовы паліцай з суседняга Бёрда. Цётка Агапа Доўгая яго пазнала, але ён яе не забіў. Відаць, быў упэўнены, што пакарання не будзе, верыў у сілу сваіх гаспадароў…
Ніколі не забыцца, як гналі пешшу нас, жанчын, старых, дзяцей – жыхароў з Рубяжа, Палос, Убалацця ў Бабруйскі лагер. Памятаю, што наша суседка Наста Івінская (яе муж з першых дзён на фронце ваяваў) несла маленькага сыночка Васіля на руках аж да Бабруйска. Як гаравалі і галадалі там, як кармілі нас гнілой смяр­дзючай рыбай. Я ўсё жыццё рыбу так і не ем, фашысты накармілі. Тады як дадому нас адпусцілі, я дужа схуднелая была, дужа жыватом хварэла, у Стаяльскай бальніцы лячылася.
У лагеры ўсіх маладых моцных мужчын і жанчын немцы адбіралі, грузілі ў вагоны, адпраўлялі на прымусовую працу ў Германію. Вось і наш сусед з Рубяжа, ураджэнец Перасопні, Васіль Мінавіч КУШНЕР зведаў рабскую працу ў нямецкага баўэра-фермера.
А як прыйшла ўжо Чырвоная Армія, то ўсе нашы мужчыны, якія раней не былі прызваныя, пайшлі на фронт. Так і мой бацька Фама Маркавіч Юркавец гнаў фашыста ў яго логава. Картачку сваю нам аднойчы прыслаў, ведаем, што пасля ён быў паранены. А затым мы пахавальную на яго атрымалі…
Сёння толькі міру жадаю ўсім людзям, няхай ніколі яны не зведаюць таго, што мы перажылі.

Компетентно:

Александр ТЕРЕЩЕНКО, прокурор Кличевского района:

– Расследование уголовного дела о геноциде белорусского народа в годы Великой Отечественной войны продолжается. По состоянию на начало июня 2024 года на территории Могилёвской области допрошено потерпевших и свидетелей свыше 2300 лиц, из них – 1212 узников, 940 свидетелей и очевидцев. Также установлено 119 мест принудительного содержания населения, из них 8 ранее неизвестные, 42 неизвестных места уничтожений и захоронений мирного населения.
Проведены полевые поисковые работы в 15 местах, в 6 – в Глусском, Кличевском, Осиповичском, Славгородском и Шкловском районах – обнаружены костные останки убитых лиц. Установлено, что 1730 населённых пунктов пострадало от действий немецко-фашистских захватчиков, из них 42 ранее не учтённых, участь Хатыни на Могилёвщине разделили 17 деревень.
В рамках расследования уголовного дела о геноциде белорусского народа прокуратурой района изучен приговор военного трибунала Белорусского военного округа 1947 года в отношении бывших командиров вермахта. Из данного приговора получена новая информация о злодеяниях фашистов в ряде населённых пунктов Кличевского района.
В частности, стало известно, что в 1942-1944 годах одним из подразделений вермахта мирные советские граждане из деревень Заполье, Чирвоная Нива и Лютино под угрозой расстрела систематически использовались для обезвреживания местности и дорог от минных заграждений, в результате многие из них подрывались на минах и погибали.
Из приговора вышеуказанного военного трибунала стало известно, что в сентябре 1941 года фашистами проведены карательные операции в деревнях Заполье, Бацевичи и г. Кличеве. 1 мая 1944 года в Кличеве произведён массовый расстрел 120 человек, а райцентр сож­жён. В апреле 1944 года сожжены деревни Биордо, Полосы, Рубеж, Уболотье, Холодок. В апреле 1944 года в деревне Лютино сожжено 30 домов, 62 человека отправлены на каторгу в Германию, в деревне Чирвоная Нива арестовано 47 человек, 22 дома сожжены. В декабре 1943 года – январе 1944 года захвачены 80 мирных жителей Кличева и деревень Константов, Воевичи и направлены на каторжный труд в Германию.
Также по поручению Генерального прокурора в рамках расследования уголовного дела о геноциде планируется подготовка очередного издания «Геноцид белорусского народа», посвящённого истории 288 населённых пунктов, повторивших судьбу Хатыни. Сейчас прокуратура района готовит для этой книги материалы о трагедии деревень Вязень и Селец.

Тэкст і фота: Ніна ІЗОХ.